Mogelijk maken wat nodig is. 5 jaar Omgekeerde Toets®

De aanleiding

Op 3 september 2015 doet de Transitiecommissie Sociaal Domein verslag aan de toenmalige minister Plasterk van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties van haar derde voortgangsrapportage. De TSD is opgericht door het kabinet om een vinger aan de pols te houden in het kader van de decentralisaties in het sociaal domein. In de derde rapportage staat het leveren van maatwerk centraal. “Laagdrempelig, integraal en maatwerk zijn nu de principes. En in combinatie met een andere juridische context. Niet meer het recht op een regeling of voorziening, maar de individuele behoefte van de burger staat centraal.”, zo lezen we. Tegelijk met het uitkomen van de derde rapportage brengt de TSD een casusboekje uit, getiteld ‘Mogelijk maken wat nodig is’. Het boekje bevat 17 casussen uit de dagelijkse praktijk van sociale wijkteams, gedocumenteerd door Jos van der Lans en Pieter Hilhorst. De TSD kiest bewust voor casussen waar wetten, regels en protocollen een goede maatwerkoplossing in de weg staan. Daarnaast constateert de TSD dat er bij de professionals vaak onduidelijkheid is over de eigen bevoegdheid om naar oplossingen te zoeken en dat er angst heerst om de verkeerde beslissingen te nemen. De TSD meent dat de transformatie juist een uitnodiging is aan de professional om meer binnen de eigen invloedssfeer te trekken: “Het gaat er niet om te doen wat mogelijk is, maar om mogelijk te maken wat nodig is.”

De vraag is alleen hoe. Want de TSD moet het antwoord op haar eigen casussen grotendeels schuldig blijven. Ondanks de decentralisaties kan er heel veel niet, is de conclusie van de TSD. Stimulansz neemt de handschoen op en publiceert begin 2017 een eigen casusboekje waarin, in overleg met Pieter Hilhorst, 10 casussen uit het TSD-boekje worden opgelost met een nieuw ontwikkelde methodiek: de Omgekeerde Toets®.

De wet: zegen of vloek?

In reactie op dit casusboekje van de TSD hoort jurist Evelien Meester op een congres een rechter zeggen: “Als je gewoon doet wat nodig is, kunnen we nooit een besluit toetsen en wordt alles gegrond en gaat het terug naar de gemeente.” Dat zet haar aan het denken: “Er wordt gedaan alsof de wet een soort rem is op alles wat er kan, terwijl de wet juist bedoeld is om mensen te beschermen. Tegelijkertijd wil je ook niet dat de individuele consulent op eigen houtje bepaalt wat nodig is. Dat is een miskenning van het recht en heeft willekeur tot gevolg. Het maakt de inwoner afhankelijk van het referentiekader en het goede (of slechte) humeur van de consulent.”

Ze concludeert dat we veel meer moeten kijken naar een combinatie van wat is er nodig en de wettelijke regels. Het eerste zaadje voor de Omgekeerde Toets® is geplant. In het half jaar daarna werkt ze samen met collega’s van Stimulansz een systeem uit met 4 denkstappen, waarmee je op een goede manier tot een toetsbaar besluit kunt komen. Stap 1 van de Omgekeerde Toets® is het effect bepalen. Het doet een appel op de professional om, samen met de klant, te achterhalen wat nu precies het achterliggende doel van de vraag is. Stap 2 kijkt naar de grondwaarden van de wet. Dan volgt de ethische toets, waarbij onder meer gedragsethiek en de kernwaarden van de organisatie een rol spelen. Opvallend is dat de juridische stap, voorheen de eerste logische keuze, nu helemaal aan het eind komt, als vierde en laatste stap. Daar wordt bekeken of het gewenste effect past binnen de kaders van de wet. Dat wat eerst aan het begin stond is nu de finale toets, de omgekeerde situatie dus. Daaraan dankt de nieuwe methodiek haar naam: de Omgekeerde Toets®. De methodiek is er. De overtuiging dat het werkt ook. Nu de rest van Nederland nog over de streep halen. Makkie, toch?

Winegums en tranen

De Omgekeerde Toets komt op het juiste moment en sluit aan bij de tijdsgeest. De roep om maatwerk wordt steeds groter. Trainer Laurens Bouw zegt: “Ik stond bij een gemeente voor een zaal met enthousiaste managers en kreeg een bijna religieuze ervaring, alsof ik mensen hoop gaf.” Hij lacht er nu zelf om. Amsterdam is ook klant van het eerste uur. Daar zijn ze zo enthousiast over de toets, dat het verhaal vanzelf gaat rondzingen. Laurens Bouw: “Als ik dan in een training kwam en vroeg of ze wisten wat de toets inhield zeiden ze: ‘Nee, nog niet, we weten alleen dat het heel leuk is!’” Maar naast een enthousiast onthaal is er ook weerstand. Zo halen trainers van Stimulansz in de pauze van een training in het zuiden van het land bij de snoepwinkel om de hoek snel wat winegums om de betraande cursisten, die alles wat ze op school geleerd hadden zagen sneuvelen, te troosten. Jurist Marloes Schoneveld – destijds co-trainer van de Omgekeerde Toets® van gemeente Leeuwarden – memoreert: “De heersende opvatting tijdens de trainingen was in eerste instantie: ok jongens, dus we mogen nu alle wetsboeken door de versnipperaar gooien.” Om ze te triggeren antwoordt ze: “ ‘Nou jongens, dat wil ik wel’. In die tijd was ik nog werkzaam als jurist, zegt ze er grijnzend bij, “dus je kunt je de verbazing wel voorstellen. Sommige juristen voelden zich inderdaad bedreigd in hun vak, beaamt ook Evelien Meester, tot ze uitgelegd krijgen dat de toets geen bedreiging voor het juridisch metier is maar juist een verrijking ervan: “Veel professionals hebben het beeld dat werken met de Omgekeerde Toets® betekent dat je alles toekent. Dat is niet het geval, ook met de Omgekeerde Toets® kun je afwijzen. Maar wel goed onderbouwd, zodat de aanvrager begrijpt waarom zijn aanvraag wordt afgewezen.”

Van Guerrilla-actie tot integraal programma

In het begin zijn de trainingen bijna een soort guerrilla-acties: voorlichting en een training geven en weer wegwezen. “We waren ervan overtuigd dat het dan wel zou landen”, zegt Chris Goosen, Omgekeerde Toetser van het eerste uur en voormalig opleidingsadviseur. Niet dus. “De meeste professionals waren niet gewend om bij een training zelf aan de slag te gaan. Gezamenlijk in gesprek gaan en kijken waar je op uitkomt was niet gebruikelijk”, aldus Goosen. Daarom bouwt hij vanaf 2017 voor de gemeenten Almere, Amsterdam en Haarlem aan een integraal programma van meerdaagse trainingen en casuïstiek en betrekt daarbij de hele organisatie, van directie en management tot uitvoering en dwars door alle werkvelden heen, inclusief de wijkteams. Want als iets belangrijk is voor de Omgekeerde Toets®, dan is het draagvlak binnen een organisatie creëren. Cheryl Slüper van de gemeente Heerlen weet daarover mee te praten. Heerlen besluit in lijn met de decentralisaties dat in hun gemeente over alle werkvelden heen het kind centraal zal staan. Dat is op dat moment totaal nieuw. Tot die tijd ligt de nadruk vooral op handhaven. Voor Slüper, op dat moment teamleider van de sociale dienst, komt het gedachtegoed van de Omgekeerde Toets® als geroepen. De voorgenomen Heerlense koers vormt namelijk een probleem voor de uitvoering. Ze willen wel, maar weten niet hoe ze het moeten aanpakken en hoe je een besluit dat afwijkt goed kunt motiveren. Ze introduceert de toets, geeft er de Heerlense ‘schwung’ aan, en incorporeert dit gedachtegoed in het beleid. Na de introductie van de toets wordt over de teams heen veel meer de samenwerking gezocht, en niet alleen binnen de gemeente, maar ook met stakeholders daarbuiten. Slüper: “Ik denk dat de Omgekeerde Toets® – en op die manier naar casuïstiek kijken – bij ons het balletje wel heeft doen rollen om de menselijke maat terug te brengen in het beleid en de uitvoering.” Kitty Janssens, dan procesregisseur jeugd en gezin van gemeente Roermond, doet procesregie bij complexe gezinsproblematiek. Zij zoekt naar meer samenhang tussen de werkvelden onderling maar krijgt te maken met verschillende belangen, uitgangspunten en regelingen. Want zo is het ook, soms roei je tegen de stroom in: “Ik miste in de praktijk een methodiek als De Omgekeerde Toets® die verschillende wetten, mensbeelden en onderliggende verschillen onder een paraplu kan brengen.” Uiteindelijk komt de toets er, tot tevredenheid van Janssens.

Borgen en blijven prediken

De belangrijkste uitdaging blijft het borgen in de organisatie, zo stellen Slüper en Schoneveld beiden. In zowel Heerlen als Leeuwarden heeft de Omgekeerde Toets® weliswaar haar weg gevonden en is het geassimileerd in het gemeentelijk beleid, in Leeuwarden bijvoorbeeld binnen het ‘Op maat spel’ waar iedereen binnen het sociaal domein aan deelneemt. Maar zeker in de coronatijd, waarin mensen vanuit huis werkten en ook met het personeelsverloop, ligt het gevaar van terugvallen in oude gewoontes op de loer. Dus is het adagium: borgen en vooral blijven prediken. “Kijk”, zegt Marloes Schoneveld, “eerst was je afhankelijk van het lef van de medewerker hoe menselijk de maat zou worden. Dat is nu een stuk minder geworden. Daar heeft de methodiek heel erg aan bijgedragen. Sociaal domein is echt een keuze, zeker als jurist. Als je er niet van houdt om oplossingen te zoeken, dan zit je daar niet op je plek. Daarbij moet je creatief met die oplossingen om kunnen gaan. Het feit dat er nu een methodiek is geeft professionals veiligheid en vertrouwen, iets om op terug te kunnen vallen. Dat moeten we zien vast te houden.”

Verbreden, verbinden en verdiepen

In de jaren tussen 2017 en 2022 werkt Stimulansz aan het verbreden en fijn slijpen van het gedachtegoed van de Omgekeerde Toets®. In 2019 volgt de Omgekeerde modelverordening. Kampen heeft de primeur en bundelt 10 gemeentelijke verordeningen tot één integrale verordening. Een andere eyeopener is dat het referentiekader van de professional een veel grotere rol speelt dan we vooraf hadden kunnen denken. Er leven bij professionals aannames over inwoners die zwaar doorwerken in de bejegening en besluitvorming. Om die reden starten we ook met gesprekstechnieken en trainingen over gedrag waarbij meer oog komt voor deze valkuilen en hoe die te omzeilen. Anno 2022 is Stimulansz bezig om het gedachtegoed van de Omgekeerde Toets® in de interne controle in te passen zodat een gemeente haar eigen controle en rechtmatigheidsverantwoording kan doen langs deze route. Zo verbinden, verbreden en verdiepen we de Omgekeerde toets®. Want de toets is meer dan een methodiek; het belichaamt een visie op het sociaal domein die gelukkig steeds meer gemeengoed wordt. Zou het niet mooi zijn als op termijn ook de wetgeving in het sociaal domein meebeweegt richting deze maatschappelijke tendens?